باکتری عامل سفلیس و روش تشخیص آن

طبق اعلام مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، در سال 2016 بیش از 88 هزار مورد ابتلا به سفلیس در آمریکا گزارش شده است. میزان ابتلا به سفلیس در میان زنان در ایالات متحده کاهش یافته، اما در میان مردان، به‌ویژه مردانی که با مردان رابطه جنسی دارند، در حال افزایش است. اولین علامت سفلیس، زخمی کوچک و بدون درد است که می‌تواند در اندام‌های جنسی، راست‌روده یا داخل دهان ظاهر شود. این زخم را «شانکر» می‌نامند. بسیاری از افراد بلافاصله متوجه آن نمی‌شوند. تشخیص سفلیس می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. ممکن است فردی سال‌ها بدون هیچ‌گونه علائم آشکاری مبتلا باقی بماند. با این حال، هرچه سفلیس زودتر تشخیص داده شود، درمان آن آسان‌تر و مؤثرتر خواهد بود. سفلیسی که برای مدت طولانی درمان نشود، می‌تواند به اندام‌های حیاتی مانند قلب و مغز آسیب جدی وارد کند. سفلیس تنها از طریق تماس مستقیم با زخم‌های سفلیسی منتقل می‌شود و از طریق استفاده مشترک از توالت فرنگی، پوشیدن لباس‌های فرد مبتلا یا استفاده از ظروف غذای او قابل انتقال نیست. نام ترپونما به معنای «پیچش رشته‌ای» است و به ساختار مارپیچی این باکتری اشاره دارد. ترپونما پالیدوم دارای حرکت آهسته و موج‌داری است که در یک یا چند محور ایجاد می‌شود و به باکتری ظاهری پیچیده می‌دهد. این حرکت آرام و منظم حتی در محیط‌هایی با ویسکوزیته نسبتاً بالا نیز ادامه دارد. ساختار ترپونما پالیدوم به طور کلی مشابه سایر باکتری‌های گروه اسپیروکت‌ها است که پیش‌تر درباره آن‌ها بحث شد. علاوه بر این، ترپونما پالیدوم دارای یک لایه‌ی خارجی شبیه به کپسول است که در گونه‌های غیر بیماری‌زا دیده نمی‌شود و برخلاف بسیاری از باکتری‌های گرم منفی، فاقد لیپوپلی‌ساکارید (LPS) در غشای خارجی خود است. ترپونماها دارای میکروتوبول‌هایی هستند که در امتداد لایه‌ی داخلی غشای پلاسمایی گسترش یافته‌اند. این رشته‌ها به‌صورت دسته‌های 6 تا 8 تایی آرایش یافته‌اند که این آرایش در هر گونه، خاص و منحصر به‌فرد است و در سایر اسپیروکت‌ها مشاهده نشده است.
ترپونما پالیدوم با انتهایی تیز به سلول میزبان متصل می‌شود و دارای ساختاری میکروتوبولی است. این باکتری میکروآیروفیل است و می‌تواند در خون و فرآورده‌های خونی، در دمای 4 درجه سلسیوس تا 24 ساعت زنده بماند. با این حال، به خشکی و دمای بالای 42 درجه سلسیوس حساس است. چندین آنتی‌ژن پروتئینی بر سطح سلولی آن شناسایی شده‌اند که شامل دسته‌ای منحصر به‌فرد از آنتی‌ژن‌های پروتئینی هستند و برای سیستم ایمنی میزبان قابل شناسایی‌اند. برای مثال، در غلاف خارجی باکتری، پروتئین‌هایی از جمله ترانسفرین، فیبرونکتین، سرولوپلاسمین، گلیکوآمینوگلیکان و اسید سیالیک میزبانی وجود دارند که به کمک آن‌ها، باکتری می‌تواند از سیستم ایمنی فرار کند. کشت این باکتری دشوار است و در شرایط آزمایشگاهی تنها از طریق انتقال باکتری از خرگوش به محیط کشت حاوی سلول‌های اپی‌تلیال خرگوش امکان‌پذیر است.
عفونت سفلیس شامل چهار مرحله است: اولیه، ثانویه، نهفته و درجه سوم.
سفلیس در دو مرحله‌ی اول، بیشترین میزان سرایت را دارد. زمانی که سفلیس در مرحله‌ی نهفته باشد، بیماری همچنان فعال باقی می‌ماند، اما اغلب بدون علامت است. سفلیس درجه سوم خطرناک‌ترین مرحله‌ی بیماری برای سلامتی انسان به شمار می‌رود.

 

سفلیس اولیه:

حدود 3 تا 4 هفته پس از ابتلا به باکتری سفلیس، علائم اولیه بروز می‌کند. این مرحله با یک زخم کوچک و بدون درد به نام "شانکر" (Chancre) آغاز می‌شود. شانکر بسیار عفونی است و ممکن است در هر ناحیه‌ای که باکتری وارد بدن شده باشد، ظاهر شود؛ مانند داخل دهان، اندام تناسلی یا راست‌روده (رکتوم). به طور معمول، زخم حدود 3 هفته پس از عفونت ظاهر می‌شود، اما ممکن است بین 10 تا 90 روز طول بکشد تا پدیدار گردد. شانکر معمولاً بین 2 تا 4 هفته باقی می‌ماند. سفلیس از طریق تماس مستقیم با شانکر منتقل می‌شود که این اتفاق اغلب در طول فعالیت‌های جنسی، از جمله رابطه جنسی دهانی، رخ می‌دهد.

سفلیس ثانویه

در مرحله دوم سفلیس، ممکن است جوش‌های پوستی و گلودرد ایجاد شود. این جوش‌ها معمولاً خارش ندارند و اغلب در کف دست‌ها و پاها دیده می‌شوند، اما ممکن است در هر جای دیگری از بدن نیز ظاهر شوند. سایر علائم سفلیس ثانویه می‌تواند شامل موارد زیر باشد: سردرد، تورم غدد لنفاوی، خستگی، تب، کاهش وزن، ریزش مو، و درد مفاصل. علائم، حتی بدون درمان، ممکن است برطرف شوند. اما در صورت عدم درمان، فرد همچنان به بیماری سفلیس مبتلا خواهد بود.

سفلیس نهفته:

مرحله سوم سفلیس، مرحله نهفته یا پنهان نام دارد. در این مرحله، علائم اولیه و ثانویه ناپدید می‌شوند و دیگر علائم قابل مشاهده‌ای وجود ندارد. با این حال، باکتری‌های سفلیس همچنان در بدن باقی می‌مانند. این مرحله می‌تواند سال‌ها ادامه داشته باشد، پیش از آنکه بیماری به مراحل پیشرفته‌تر برسد.

سفلیس سوم:

سفلیس سوم آخرین مرحله عفونت است. طبق منابع معتبر، حدود 15 تا 30 درصد از افرادی که تحت درمان قرار نمی‌گیرند، وارد این مرحله می‌شوند. سفلیس سوم می‌تواند سال‌ها یا حتی چند دهه پس از ابتلای اولیه رخ دهد. این مرحله از بیماری می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد.

برخی از عوارض بالقوه سفلیس سوم شامل موارد زیر است:

 نابینایی، ناشنوایی، بیماری‌های روانی، از دست دادن حافظه، تخریب بافت نرم و استخوان، اختلالات عصبی مانند سکته مغزی یا مننژیت، بیماری‌های قلبی، و نورو‌سفلیس (که به معنی عفونت مغز و نخاع است).

سفلیس مادرزادی:

تشخیص سفلیس در نوزادان می‌تواند با مشاهده علائمی مانند زخم‌های اولیه یا لارینژیت (التهاب حنجره) انجام شود. برای شناسایی دقیق‌تر، ترپونما پالیدوم (عامل بیماری سفلیس) در زخم‌های دهانی نوزادان مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین آزمایش شناسایی مستقیم آنتی‌بادی IgM علیه ترپونما پالیدوم انجام می‌شود. باید توجه داشت که تست‌های معمول سرولوژیک، آنتی‌بادی‌های IgG را تشخیص می‌دهند و این نوع آنتی‌بادی ممکن است از طریق جفت از مادر به جنین منتقل شده باشد؛ بنابراین برای تشخیص قطعی عفونت فعال در نوزادان، بررسی آنتی‌بادی IgM اهمیت بیشتری دارد.

سفلیس مادرزادی و خطرات آن در بارداری:

مادران باردار و نوزادان مادران آلوده به سفلیس، در معرض خطر مرگ جنین یا زایمان زودرس قرار دارند. همچنین این احتمال وجود دارد که مادر مبتلا به سفلیس، بیماری را به جنین خود منتقل کند؛ این وضعیت به عنوان "سفلیس مادرزادی" شناخته می‌شود. سفلیس مادرزادی می‌تواند تهدیدکننده حیات باشد. نوزادانی که به سفلیس مادرزادی مبتلا هستند، ممکن است علائم زیر را نشان دهند:
تغییر شکل اندام‌ها
اختلالات رشد
تشنج
تب
کبد یا طحال متورم
کم‌خونی
زردی
زخم‌های عفونی
اگر نوزاد مبتلا به سفلیس مادرزادی باشد و بیماری او تشخیص داده نشود، ممکن است در آینده دچار سفلیس پیشرفته شود که می‌تواند آسیب‌های جدی به استخوان‌ها، دندان‌ها، چشم‌ها، گوش‌ها، مغز و همچنین افزایش خطر ابتلا به HIV وارد کند.

تشخیص آزمایشگاهی سفلیس:

ترپونما پالیدوم (عامل بیماری سفلیس) به طور روتین در محیط‌های آزمایشگاهی قابل کشت نیست، اما می‌توان آن را در اگزودای (ترشحات) زخم‌ها یا نمونه خون شناسایی کرد. نمونه‌گیری معمولاً در مراحل اولیه بیماری (شانکر سخت) انجام می‌شود و از سرم زخم یا ترشحات چرکی در جوش‌های سفلیسی گرفته می‌شود.

برای تشخیص، از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

آزمایش میکروسکوپی زمینه تاریک (Dark-field microscopy)
آزمایش‌های سرولوژیک غیرترپونمالی (مثل RPR یا VDRL)
آزمایش‌های ترپونمالی اختصاصی (مثل FTA-ABS یا TPPA)

مشاهده مستقیم ترپونما پالیدوم:

مشاهده مستقیم باکتری به دو صورت انجام می‌شود:
نمونه‌ای از ترشحات زخم را بین لام و لامل قرار می‌دهند. سپس اطراف لامل را با وازلین یا پارافین می‌پوشانند تا از ورود هوا جلوگیری شود و باکتری‌ها زنده بمانند. پس از این کار، ویژگی‌های مورفولوژیک باکتری را زیر میکروسکوپ زمینه تاریک مشاهده می‌کنند.
نکته مهم: ترپونما کانیکولی، که در خرگوش‌ها بیماری‌زا است، از نظر مورفولوژی بسیار شبیه به ترپونما پالیدوم می‌باشد و ممکن است با آن اشتباه گرفته شود. از ترشحات چرکی یا سرم زخم نمونه تهیه می‌شود. پس از خشک کردن نمونه، آن را با روش فونتانا-تری‌بوندو یا واردین-استاری (روش‌های رنگ‌آمیزی نقره‌ای) رنگ‌آمیزی می‌کنند. در این روش‌ها، رسوب نقره باعث می‌شود باکتری قابل مشاهده با میکروسکوپ نوری شود؛ به‌طوری که باکتری به رنگ قهوه‌ای دیده می‌شود و زمینه‌ی اسلاید به صورت روشن یا براق درمی‌آید.

روش‌های سرولوژیکی در تشخیص سفلیس:

در مراحلی که امکان مشاهده مستقیم عامل بیماری (ترپونما پالیدوم) وجود ندارد یا موفق به شناسایی آن نمی‌شوند، از تست‌های سرولوژیک استفاده می‌شود. تست‌های سرولوژیک مورد استفاده در تشخیص سفلیس به دو دسته تقسیم می‌شوند:

تست‌های غیرترپونمال (Non-treponemal tests):

 

2-1. تست‌های غیرترپونمالی:

تست‌های غیرترپونمالی، آنتی‌بادی‌هایی را اندازه‌گیری می‌کنند که آنتی‌بادی‌هایی علیه آنتی‌ژن‌های حاوی کاردیولیپین-لستین و کلسترول هستند. این آنتی‌بادی‌ها تحت عنوان آنتی‌بادی‌های آنتی‌فسفولیپید (APA) تولید می‌شوند که یا در پی روش‌های مختلف فعال شدن سیستم ایمنی بدن یا تخریب سلولی ایجاد می‌گردند. هر کسی که با بعضی داروها درمان می‌شود یا مبتلا به بعضی بیماری‌ها باشد، ممکن است در بدنش وجود آنها بدون ابتلا به سفلیس مشاهده شود. آنتی‌بادی‌های APA که در بیماری‌های غیرترپونمالی نیز ظاهر می‌شوند، اساس بسیاری از سیستم‌های آزمایشگاهی غیرترپونمالی را که برای تشخیص سفلیس استفاده می‌شوند، تشکیل می‌دهند.
مهم‌ترین این تست‌ها عبارتند از: تست‌های USR / RPR / ART / VDRL و غیره.
آنتی‌بادی‌های آنتی‌ژن‌های سفلیسی و غلظت‌هایشان در تست‌ها فرق می‌کند. از نظر میزان نتایج، قابل مقایسه هستند. در عفونت‌های سفلیسی اولیه، تست VDRL 40 تا 70 درصد مثبت می‌شود. با ظهور شانکر، میزان بیماران مبتلا به مرحله دوم سفلیس که VDRL مثبت دارند، به اوج می‌رسد. در مرحله نهفته، گاهی موارد تست VDRL منفی می‌شود.

نقش تست‌های غیرترپونمالی در غربالگری سفلیس:

تست VDRL و سایر تست‌های غیرترپونمالی برای غربالگری و شناسایی اولیه بیماران مبتلا به سفلیس استفاده می‌شوند. این تست‌ها به دلیل آسان بودن، ارزان بودن و قابل اعتماد بودن، بسیار مناسب برای مراحل ابتدایی تشخیص هستند. ابتدا این آزمایش‌ها بر روی افراد مشکوک انجام می‌شود؛ اگر نتیجه تست غیرترپونمال مثبت باشد، برای تأیید تشخیص، از آزمایش‌های گران‌تر اما بسیار اختصاصی‌تر یعنی تست‌های ترپونمالی استفاده می‌شود.

معایب تست‌های غیرترپونمالی:

یکی از معایب تست‌های غیرترپونمالی بروز واکنش‌های بیولوژیک مثبت کاذب است که می‌تواند به صورت حاد یا مزمن دیده شود. در موارد حاد، این واکنش معمولاً کوتاه‌مدت بوده و در بیماری‌هایی مانند سرخک دیده می‌شود. در موارد مزمن، واکنش مثبت کاذب بیش از شش ماه پایدار می‌ماند و در شرایطی مانند اعتیاد به مواد مخدر مشاهده می‌شود. علاوه بر این، بیماری‌هایی مانند مالاریا، جذام، منونوکلئوز عفونی، واکسیناسیون (به ویژه پس از دریافت واکسن سرخک)، بیماری‌های عروقی کلاژنی مانند لوپوس، پلی‌آرتریت روماتوئید و سایر ناهنجاری‌های روماتولوژیک نیز می‌توانند منجر به نتایج مثبت کاذب در تست‌های غیرترپونمالی شوند.

تست‌های ترپونمالی:

تست‌های ترپونمالی، آنتی‌بادی‌های ضد آنتی‌ژن‌های واقعی سطح ترپونما پالیدوم را اندازه‌گیری می‌کنند. در روش سنتی، نمونه سرم بیمار با ترپونما پالیدوم زنده روی یک اسلاید انکوبه می‌شود. اگر سرم حاوی آنتی‌بادی باشد، باعث توقف حرکت باکتری می‌شود. این تست، به عنوان تست بی‌حرکتی ترپونما پالیدوم یا تست نیلسون شناخته می‌شود. با این حال، به دلیل دشواری انجام این تست و نیاز به مهارت بالا برای تفسیر نتایج، در اغلب آزمایشگاه‌ها به جای آن از تست فلورسانس ترپونمال آنتی‌بادی جذب‌شده (FTA-ABS) استفاده می‌شود.

تست FTA-ABS و سایر روش‌های ترپونمالی:

تست FTA را می‌توان اختصاصی‌تر کرد. بدین ترتیب که ابتدا سرم بیمار با یک ترپونمای کومنسال (همزیست) به نام ترپونما رایترز مجاور می‌شود تا آنتی‌بادی‌هایی که اختصاصی کمتری دارند با آنتی‌ژن‌های گروه ترپونمایی واکنش دهند و حذف شوند. سپس سرم باقی‌مانده که فقط حاوی آنتی‌بادی‌های اختصاصی علیه ترپونما پالیدوم است، در تست فلورسانس شرکت داده می‌شود. این روش به عنوان تست FTA-ABS (Fluorescent Treponemal Antibody Absorption) شناخته می‌شود. علاوه بر آن، حضور عفونت ترپونمایی از طریق تست هموگلوتیناسیون ترپونمالی (TPHA یا TPA) نیز قابل ارزیابی است.

ویژگی‌های تست FTA-ABS نسبت به VDRL در مراحل مختلف سفلیس:

آنتی‌بادی‌های ضد ترپونمایی که در تست FTA-ABS اندازه‌گیری می‌شوند، در مراحل اولیه سفلیس زودتر از آنتی‌بادی‌های راژنی (که در تست‌های غیرترپونمالی مانند VDRL شناسایی می‌شوند)ظاهر می‌شوند. در برخی بیماران، تست VDRL در انتهای مرحله اول سفلیس ممکن است منفی شود، در حالی که در همان زمان تست FTA-ABS در اکثر بیماران مثبت است. این نشان‌دهنده حساسیت بالاتر و اختصاصیت بیشتر FTA-ABS نسبت به VDRL است. در یک جدول ارتباط بین مراحل مختلف بیماری و زمان ظهور آنتی‌بادی‌های FTA-ABS و VDRL قابل مشاهده است. در این جدول مشخص می‌شود که FTA-ABS بسیار زودتر از VDRL مثبت شده و در بیشتر بیماران تا مرحله سوم سفلیس به صورت واقعی مثبت باقی می‌ماند. در نهایت، برای شناسایی عفونت‌های اخیر و فعال، می‌توان از تست‌های ایمونوگلوبولین M (IgM) کونژوگه با فلورسنت (مانند FTA-ABS IgM) استفاده کرد تا تشخیص دقیق‌تر انجام گیرد.

محدودیت‌های تست‌های سرولوژیک در تشخیص سفلیس:

باید توجه داشت که مبتلایان به بیماری‌هایی مانند یاژ، بژل و پینتا نیز می‌توانند نتایجی مشابه سفلیس در تست‌های ترپونمالی و غیرترپونمالی نشان دهند. بنابراین، این سه بیماری تنها بر اساس نتایج تست‌های سرولوژیک از سفلیس قابل افتراق نیستند.

از این رو باید به خاطر داشت که:

چون تست‌های سرولوژیک در اغلب موارد در سفلیس (حتی در مراحل غیرفعال یا درمان‌شده) مثبت باقی می‌مانند، صرفاً وجود یک نتیجه مثبت در تست‌هایی مانند VDRL یا FTA-ABS به تنهایی نمی‌تواند نشان‌دهنده ابتلا به سفلیس فعال باشد.

تلقیح به حیوانات در تشخیص ترپونما پالیدوم:

با توجه به اینکه تاکنون موفق به کشت ترپونما پالیدوم در محیط‌های کشت آزمایشگاهی استاندارد نشده‌اند، برای تکثیر این باکتری از روش تلقیح به حیوانات آزمایشگاهی مانند بیزه (بیضه) خرگوش، همستر و خوکچه هندی استفاده می‌شود. روش تشخیصی استاندارد طلایی، تلقیح و آلودگی خرگوش با ترپونما پالیدوم است، زیرا این روش یک راه مستقیم برای بررسی آلودگی می‌باشد. تلقیح داخل بیضه یا داخل جلدی حیوان، باعث ایجاد ضایعات بافتی شده و این ضایعات تا پایان دوره عفونت قابلیت آلودگی به حیوانات دیگر را حفظ می‌کنند. این روش به دلیل گران بودن و زمان‌بر بودن، تنها در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و عمدتاً برای بررسی حساسیت روش‌های مولکولی مانند PCR مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش‌های پیشرفته تشخیص و درمان سفلیس:

در آزمایشگاه‌های پیشرفته امروزی، از روش‌های تشخیص مولکولی و غیرمولکولی پیشرفته مانند سنبلاط (Hybridization)، PCR، RT-PCR، و تست‌های پیشرفته‌ی جداسازی و تعیین حساسیت (Typing and Susceptibility Testing) استفاده می‌شود.

درمان:

درمان سفلیس اولیه و ثانویه با تجویز پنی‌سیلین نسبتاً آسان است. پنی‌سیلین یکی از مؤثرترین آنتی‌بیوتیک‌ها است و معمولاً به عنوان خط اول درمان سفلیس به کار می‌رود. افرادی که به پنی‌سیلین حساسیت دارند، ممکن است با آنتی‌بیوتیک‌های جایگزین مانند:
داکسی‌سایکلین
آزیترومایسین
یا سفتریاکسون
تحت درمان قرار گیرند.
در موارد ابتلا به نروسفلیس (عفونت عصبی سفلیس)، لازم است درمان با دوز بالای پنی‌سیلین وریدی انجام شود. معمولاً بیماران برای این نوع درمان نیازمند اقامت چندروزه در بیمارستان هستند. متأسفانه در برخی موارد، علی‌رغم درمان کامل، امکان بروز عوارض باقی‌مانده یا عود بیماری وجود دارد. با این حال، درمان مناسب می‌تواند شدت درد و آسیب‌های احتمالی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

پیشگیری از بیماری سفلیس:

* در طول درمان، حتماً اطمینان حاصل کنید که از برقراری رابطه جنسی خودداری شود.
* برای پیشگیری از سفلیس، داشتن رابطه جنسی ایمن (استفاده از کاندوم) بسیار مهم است.
* از مصرف مشترک سوزن‌های تزریقی یا ابزارهای مشابه خودداری کنید، زیرا استفاده از سوزن آلوده می‌تواند باعث انتقال سفلیس و دیگر بیماری‌های عفونی شود.
* افرادی که به سفلیس مبتلا می‌شوند، به طور قابل توجهی احتمال انتقال ویروس HIV را نیز افزایش می‌دهند.
* ابتلا به سفلیس می‌تواند احتمال آلوده شدن به HIV یا انتقال آن به دیگران را افزایش دهد.
* همچنین لازم به ذکر است که افراد مبتلا به HIV ممکن است علائم سفلیس را متفاوت یا شدیدتر تجربه کنند.

اگر نیاز به آگاهی بیشتر در مورد چگونگی ابتلا یا پیشگیری از سفلیس دارید، میتوانید با یک پزشک مشورت نمایید.

تهیه کننده: ملیکا پوررضا، کارشناسی میکروبیولوژی و کارشناسی ژنتیک

منابع:

https://www.cdc.gov/std/syphilis/stdfact-syphilis.htm

https://www.who.int/health-topics/sexually-transmitted-infections

https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/syphilis

https://medlineplus.gov/syphilis.html